Ermenistan’da Azeri Var mı? Tarih, Demografi ve Günümüz Gerçekleri
Tarihi ve toplumsal meseleleri anlamak için bazen en temel sorulardan yola çıkmak gerekir. “Ermenistan’da Azeri var mı?” sorusu da bunlardan biri. Yüzeyde basit bir nüfus sorusu gibi görünse de, aslında içinde tarihsel çatışmalar, göç hareketleri, etnik kimliklerin dönüşümü ve sosyopolitik dinamikler gibi pek çok karmaşık meseleyi barındırır. Gelin bu soruya bilimsel verilerle ve anlaşılır bir dille birlikte bakalım.
—
Tarihi Arka Plan: Ermenistan’da Azeri Varlığının Kökleri
Ermenistan coğrafyasında Azeri nüfusunun varlığı yüzlerce yıl öncesine kadar uzanır. Osmanlı ve Safevi İmparatorlukları döneminde Kafkasya’da nüfus hareketliliği oldukça yoğundu. 19. yüzyılda Rus İmparatorluğu’nun bölgeyi işgal etmesiyle birlikte, bugünkü Ermenistan sınırları içinde önemli sayıda Türk ve Müslüman Azeri nüfusu bulunuyordu.
20. yüzyılın başlarına kadar Erivan (Yerevan), Nahçıvan ve çevresi, Azeri Türklerinin yoğun yaşadığı bölgeler arasında yer alıyordu. Örneğin 1897 Rus nüfus sayımına göre Erivan guberniyasındaki Müslüman nüfusun çoğunluğunu Azeriler oluşturuyordu. Ancak bu tablo, 20. yüzyılın siyasi ve etnik çatışmalarıyla birlikte köklü bir değişim geçirdi.
—
Sovyet Dönemi ve Etnik Dönüşüm
Sovyetler Birliği döneminde Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nde Azeriler önemli bir azınlık olarak varlıklarını sürdürdüler. 1979 nüfus sayımına göre Ermenistan’daki Azeri sayısı yaklaşık 160.800 kişi idi ve bu rakam, ülke nüfusunun yaklaşık %5’ine denk geliyordu. Bu nüfus, özellikle Ararat, Kafan, Masis ve Zangibasar gibi bölgelerde yoğunlaşmıştı.
Ancak 1980’lerin sonlarına doğru başlayan Dağlık Karabağ Sorunu ve 1988’de patlak veren Ermeni-Azeri çatışmaları, bu demografik yapıyı tamamen değiştirdi. Etnik gerilimlerin artması sonucu Azeriler zorunlu göçe maruz kaldı. Birçok Azeri aile, Azerbaycan’a ya da başka ülkelere sığınmak zorunda kaldı.
—
1988 Sonrası: Neredeyse Tamamen Yok Olan Bir Azınlık
1988–1991 yılları arasında yaşanan çatışmalar ve karşılıklı nüfus mübadelesi sonucunda, Ermenistan’daki Azeri nüfusu neredeyse tamamen ortadan kalktı. 2001 Ermenistan nüfus sayımına göre ülkede kendini Azeri olarak tanımlayan yalnızca 29 kişi kalmıştı.
Bu küçük sayı, çoğu zaman yaşlı bireylerden, karma evliliklerle doğan çocuklardan veya kimliğini gizleyen kişilerden oluşuyordu. Günümüzde resmi kayıtlarda Azeri nüfusu “istatistiksel olarak ihmal edilebilir düzeyde” olarak tanımlanır.
—
Bugün Ermenistan’da Azeriler Nerede ve Nasıl Yaşıyor?
1. Karma Evliliklerin Mirası
Ermenistan’da bugün yaşayan Azeri kökenli kişilerin büyük bir kısmı karma evliliklerden doğan bireylerdir. Bu kişiler çoğunlukla asimile olmuş ya da etnik kimliklerini açıkça ifade etmemeyi tercih eden gruplardır.
2. Kimliğini Gizleyenler
Bazı araştırmalar, ülkede etnik kimliğini açıklamayan veya “Müslüman” gibi daha genel tanımlarla kendini ifade eden bir kesimin de var olduğunu göstermektedir. Bu da Azeri kökenli bireylerin bir kısmının toplumsal baskılar nedeniyle kimliğini gizlediğini düşündürür.
3. Sembolik Varlık
Bugün Ermenistan’da yaşayan Azeri sayısı son derece az olsa da, tarihî ve kültürel izleri hâlâ mevcuttur. Yer adları, mimari yapılar ve sözlü geleneklerde Azeri varlığının izleri sürmektedir.
—
Sosyopolitik Etkiler: Etnik Yok Oluşun Anlamı
Ermenistan’daki Azeri nüfusunun neredeyse tamamen ortadan kalkması, sadece demografik bir değişim değildir; bu, etnik çeşitliliğin, çokkültürlü yapının ve tarihsel birlikteliğin de kaybı anlamına gelir. Bu durum, iki ülke arasındaki politik ilişkiler kadar, toplumların birbirlerine dair algılarını da derinden etkilemiştir.
Ayrıca bu örnek, etnik çatışmaların ve ulus-devlet politikalarının azınlık grupları üzerindeki etkisini anlamak açısından da önemlidir. Bir zamanlar Erivan’ın pazar yerlerinde, Zengezur’un köylerinde yaşayan binlerce Azeri bugün artık yalnızca arşivlerde ve hatıralarda var.
—
Sonuç: Varlığın Sessizliği
“Ermenistan’da Azeri var mı?” sorusunun cevabı bugün için evet, ama çok azdır. Tarih boyunca bu topraklarda önemli bir nüfusa sahip olan Azeriler, 20. yüzyılın sonunda yaşanan çatışmalar sonucunda büyük ölçüde göç etmiş, kimileri ise sessizce toplumun içine karışmıştır. Bugün Azeriler, Ermenistan’da artık bir “azınlık” değil, çoğu zaman “hatıra” olarak anılan bir topluluktur.
—
Peki siz ne düşünüyorsunuz?
Etnik grupların yok oluşu bir ülkenin tarihsel belleğini nasıl etkiler?
Gelecekte Ermeni ve Azeri toplumları yeniden bir arada yaşayabilir mi?
Kültürel izlerin korunması için nasıl adımlar atılmalı?
Bu sorular üzerine düşünmek, sadece tarihî bir olguyu anlamak değil, aynı zamanda gelecekte barış ve birlikte yaşam için yeni yollar aramak anlamına gelir.