Osmanlı Devleti Neden Kapitülasyon Vermiştir? Rahatları Kaçıran Bir Yorum
Önce şunu söyleyeyim: “Osmanlı kapitülasyonları zorla verdi” cümlesi, hoş bir konfor alanı. Ama eksik. “Osmanlı Devleti neden kapitülasyon vermiştir?” sorusunun rahatsız edici cevabı, hem bilinçli tercihlerde hem de giderek derinleşen bir kurumsal zafiyette saklı. Tartışalım: Bu imtiyazlar birer stratejik koz muydu, yoksa uzun vadeyi ipotek altına alan bir kolaycılık mıydı?
Erken Dönem: Stratejik İttifak, Ticaretin Akışını Yönetme İddiası
16. yüzyılda verilen ilk ahidnâmeler, Habsburg baskısını dengeleme ve Akdeniz ticaretini Osmanlı limanlarına çekme hamlesiydi. “Kapitülasyon” (imtiyaz) diyerek dudak bükülen metinler, o günün dünyasında ticareti büyüten ve gümrük gelirini öngörülebilir kılan sözleşmelerdi. Yabancı tüccara hukuki güvence ve düşük, sabit oranlı tarifeler sağladığınızda; gemiler, sigortacılar, bankerler gelir—kâğıt üzerinde mantıklı. Peki ya uzun vadede fiyatlandırma gücünüz, sanayiniz, hukuk egemenliğiniz?
Hukuk Mühendisliği mi, Egemenlik Aşınması mı?
Kapitülasyonların kalbinde şunlar yatıyordu: yabancı konsolosluk mahkemeleri, ayrıcalıklı yargı, vergi ve gümrükte öngörülebilirlik. Bir tüccar için bulunmaz nimet; bir devlet için ise hızlı nakit ile yavaş egemenlik kaybının takası. İlk aşamada “ticari çekim gücü” üretti; ama iç hukukla rekabet eden bir paralel düzen de yarattı. “Osmanlı Devleti neden kapitülasyon vermiştir?” diye sorduğunuzda, yargı güvenliği talebini ve ticari cazibe inşasını görmezden gelemezsiniz. Ama aynı anda sormak zorundasınız: Bu güvence neden içerideki mahkemelerle sağlanamadı?
Fiskal Devletin Kısa Vade Takıntısı
Savaş ekonomisiyle yaşayan bir imparatorluk, nakde açtır. İltizam, avarız, olağanüstü vergiler… Böyle bir dünyada kapitülasyonlar “garantili gümrük geliri” ve ucuz ithalat vaadiyle cazip görünür. Fakat bu tercih, tarife politikasını kilitleyerek yerli üreticiyi uzun vadede çıplak bırakır. Özellikle dokuma ve zanaatlarda, ucuz dış ürün ve sabit düşük tarifeler, yerli ekosistemi törpüler. Kısa vadede bütçe, uzun vadede sanayi ile hukuk kapasitesi erir.
Balta Limanı Anlaşması ve Serbest Ticaretin “Altın Kafesi”
19. yüzyılda serbest ticaret ideolojisi yükselirken, imparatorluğun iç pazarını “rekabet” adına açmak, monopol ve narh sistemini sökmek anlamına geldi. Kağıt üzerinde modern; pratikte politika esnekliğini yitiren bir çerçeve. Tarife kademelendirmesi yapamazsınız, sanayi hamlesi planlayamazsınız, yerli üretimi geçici olarak koruyamazsınız. “Osmanlı Devleti neden kapitülasyon vermiştir?” sorusunun bu perdesinde dış baskı elbette var; ama içeride alternatif kurumsal tasarım üretememek de en az dış baskı kadar belirleyici.
Mitler ve Gerçekler
– Mit: “Hepsi dayatmaydı.”
Gerçek: İlk aşamalar karşılıklı çıkar zemininde atıldı; zamanla denge bozuldu.
– Mit: “Tümü ekonomik felaketti.”
Gerçek: Kısa-orta vadede ticaret hacmi ve gelir artışı sağladı; bedeli, uzun vadeli politika kilidi oldu.
– Mit: “Sadece dış güçlerin oyunu.”
Gerçek: Zayıf bir yerli burjuvazi, dağınık kurumsal kapasite ve fiskal kısa vadeciliğin iç payı büyük.
İçeride Kurumsal Çatlaklar: Yerli Burjuvazi Neden Zayıf Kaldı?
Uzun mesafe ticaretini taşıyan gayrimüslim ve protejé ağları, berat sistemleri ve konsolosluk korumalarıyla asimetrik avantaj kazandı. Müslüman tüccar ve zanaatkâr, aynı hukuki güvenlik ve finans erişimini bulamadı. Böylece imparatorluk, kendi sermaye sınıfını yeterince büyütemedi; lojistik-finans-hukuk üçlüsünde dışarıya bağımlılık kalınlaştı. “Kapitülasyon vermek mi, yoksa içeriyi dönüştürmemek mi daha büyük hataydı?” Cesur bir soru, cevabı daha cesur: İkisi birlikte.
Diplomasi: Kalkan mı, Kelepçe mi?
Kimi dönemlerde kapitülasyonlar, ittifakların sigortası ve savaş teknolojisine erişimin anahtarı oldu. Fakat diplomasinin “kalkanı”, ekonomik egemenliği kelepçeye dönüştürdü. Taraflar güç dengesi değiştikçe metni yeniden yorumladı, konsolosluk yetkileri genişledi, iç mahkemeler ikincilleşti. Sonunda İttihat ve Terakki, savaş eşiğinde tek taraflı kaldırdığını ilan etti; ama bu, geç gelen bir farkındalıktı.
Bugün İçin Ders: Esnek Egemenlik ve Kurum Tasarımı
Kapitülasyonların uzun hikâyesi, kamu politikası esnekliği ile uluslararası entegrasyon arasındaki kırılgan dengeyi anlatır. Dersten çıkarılacak net cümle: Yabancı yatırım ve ticaret, içeride eşit hukuk ve güçlü kurumlarla desteklenmediğinde, geçici kazançlar, kalıcı bağımlılıklara dönüşür.
Sonuç: Stratejik Başlangıç, Kurumsal Bağımlılık
“Osmanlı Devleti neden kapitülasyon vermiştir?” sorusunun dürüst özeti: Başta akılcı bir dış politika ve ticari cazibe yaratma isteği; sonunda kurumsal atalete saplanan bir bağımlılık zinciri. Kısa vadede gümrük gelirini ve ticareti büyüten bu yol, uzun vadede tarife egemenliğini, yargı üstünlüğünü ve sanayi korumasını aşındırdı.
Provokatif bir soruyla bitireyim: Gerçekten “dış dayatma” söylemi bizi rahatlatıyor mu, yoksa içeride yapmadıklarımızın hesabını görmekten mi kaçıyoruz? Eğer ikinciyse, bugünün dünyasında yatırım cazibesi peşinde koşarken politika esnekliği ve hukuk egemenliği dengesini nasıl kuracağız? Tartışmayı açın; çünkü rahatımızı kaçırmadan öğrenemiyoruz.